μιμητισμός

Η ικανότητα πολλών ζώων και φυτών να παίρνουν μορφές, χρώματα, στάσεις, χαρακτηριστικά άλλων ειδών ή αντικειμένων του εξωτερικού περιβάλλοντος. Η μίμηση αυτή ενεργεί ως προστατευτικό καμουφλάρισμα, όταν συντελεί στην προστασία από τις επιθέσεις άλλων ή όταν χρησιμεύει για να εξαπατηθεί η λεία. Ο μ. είναι μορφολογικός όταν οδηγεί στην ομοιότητα με το γύρω περιβάλλον, ως προς το χρώμα (ομοιοχρωμία και ομοιοχρωμισμός) ή τη μορφή (ομοιομορφισμός) ή και ως προς τα δύο χαρακτηριστικά: η ομοιοχρωμία παρατηρείται στα πολικά είδη (άρκτος, αλεπού), στα αλπικά είδη, που ενώ είναι λευκά τον χειμώνα αποκτούν σκούρα απόχρωση το καλοκαίρι (ικτίς, λαγός, πέρδικα), στα είδη των ερήμων, που είναι κιτρινοκοκκινωπά όπως η άμμος (βάρανος της ερήμου, κεράστης ή έχιδνα της Σαχάρας, ποντικός των πυραμίδων) και τέλος σε άλλα ζώα, όπως η πράσινη ακρίδα και η πράσινη σαύρα, που ζουν σε λιβάδια και σε δάση και παίρνουν πράσινο χρώμα. Όταν στην ομοιοχρωμία προστίθεται και ο ομοιομορφισμός, η εξαπάτηση είναι τέλεια: έτσι οι πεταλούδες του γένους kallima, όταν στηρίζονται πάνω σε έναν βλαστό με τα φτερά κλειστά, κρύβουν τα ζωηρά χρώματα της άνω επιφάνειας και δείχνουν μόνο την κάτω επιφάνεια, που έχει μορφή, χρώματα και σχήματα τα οποία μιμούνται τα ξερά φύλλα, με τα νεύρα τους, τον μίσχο και τα στίγματα των μυκήτων που τα καλύπτουν. Τέλειες μιμήσεις φύλλου ή βλαστού αποτελούν μερικά έντομα της οικογένειας των φασμιδών (phyllium bacillus), των οποίων τα αβγά μπορεί να εκλάβει κανείς για σπόρους φυτών. Μερικά ζώα μετατρέπουν το χρώμα της επιδερμίδας τους προσαρμόζοντάς το στο χρώμα του περιβάλλοντος: έτσι για παράδειγμα η κάμπια του εντόμου γεωμέτρης της βετούλης (biston betularius), ενώ όταν βρίσκεται ανάμεσα σε ζωντανά φύλλα είναι πράσινη, γίνεται ασπρόμαυρη όταν συγκρατείται πάνω σε βλαστούς ή στελέχη. Επίσης ο χαμαιλέων και μερικά μαλάκια, όπως η σουπιά και το καλαμάρι, μπορούν να αλλάξουν αμέσως χρώμα με συστολή ή με διαστολή των χρωματοφόρων, δηλαδή των κυττάρων που περιέχουν κόκκους χρωστικής ουσίας ποικίλων αποχρώσεων και τα οποία είναι διασκορπισμένα στο δέρμα τους· οι αλλαγές αυτές όμως δεν είναι μιμητικές αλλά γίνονται εξαιτίας συγκινησιακών ερεθισμών ή από την ενέργεια της θερμότητας και του φωτός και δεν έχουν σχέση με την απόχρωση του περιβάλλοντος. Σε πολλά είδη η αποτελεσματικότητα της ομοιοχρωμίας και του ομοιομορφισμού μεγαλώνει με τις απατηλές στάσεις: για παράδειγμα διάφορα έντομα και οι κάμπιες τους στηρίζονται πάνω στα φυτά παίρνοντας τη μορφή του κλαδιού ή του πράσινου και ξηρού φύλλου, ενώ άλλα έντομα, όπως ο ρεντούβιος, κρύβονται καλυπτόμενα με σκόνη και με διάφορα υπολείμματα· σε μερικά θαλάσσια οστρακόδερμα οι συνθήκες προστασίας τους ευνοούνται με την προσκόλληση πάνω στη ράχη τους φυτών και ζώων· μερικά καβούρια περνούν ανάμεσα στις δαγκάνες τους υλικά μεταμφίεσης (φύκη, σφουγγάρια, κοχύλια), που μόλις αφήνουν να φαίνεται η ράχη τους. Εκτός από τον μορφολογικό μ. υπάρχει και ο φανερός ή έκδηλος μ., επειδή πραγματοποιείται με επιδεικτικές μορφές και χρώματα, που εκπληρούν τον προστατευτικό σκοπό κατά ποικίλους τρόπους. Ο φανερός ή έκδηλος μ. μπορεί να είναι τριών τύπων: μπεϊτσιανός (ή μ. του Μπέιτς), μιλεριανός (ή μ. του Μίλερ) και παρασιτικός. Με τον μ. του Μπέιτς μερικά απροστάτευτα είδη μιμούνται, σε μορφή, χρώματα, σχέδιο και ακόμα σε συνήθειες άλλα είδη, εφοδιασμένα με μέσα άμυνας. Έτσι, διάφορες πεταλούδες μιμούνται άλλες που είναι αποτελεσματικά προστατευμένες επειδή εκκρίνουν δύσοσμες και δηλητηριώδεις ουσίες· άλλα λεπιδόπτερα με τον τύπο του σώματος, τις διαφανείς πτέρυγες και τους χρωματιστούς κρίκους του υπογαστρίου, μιμούνται σφήκες, αγριομέλισσες και μέλισσες. Ο μ. του Μίλερ είναι χαρακτηριστικός διάφορων ειδών, προστατευμένων επίσης με μέσα άμυνας, που μιμούνται αμοιβαία: αυτό συμβαίνει με τις πεταλούδες του γένους zygaena, που δεν αποτελούν τροφή για τα αρπακτικά και τις οποίες μιμείται αποτελεσματικά άλλο είδος και γίνεται έτσι αποκρουστικό στους εχθρούς του. Αντίθετα ο παρασιτικός μ. πραγματοποιείται από αρπακτικά ζώα, που είναι παράσιτα ή ομοτράπεζα άλλων και τα οποία μιμούνται τη μορφή των ξενιστών ή των θυμάτων τους. Έτσι για παράδειγμα ορισμένες αράχνες και διάφορα είδη εντόμων καταφέρνουν να ζουν με προμήθειες από τις φωλιές των μυρμηγκιών και των τερμιτών, επειδή η μορφή και η οσμή τους ξεγελούν την αφή και την όσφρηση των μυρμηγκιών και των τερμιτών. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο μ. προστατεύει κυρίως τα ζώα που εκτιμώνται ως λεία μόνο από συμπτωματικούς και γενικούς εχθρούς (όπως μαστοφόρα, πτηνά, εντομοφάγα ερπετά) και όχι από ειδικούς εχθρούς, όπως παρασιτικά ή αρπακτικά έντομα, ή το ίδιο από εχθρούς πιο επικίνδυνους, οι οποίοι δεν ξεγελιούνται τόσο εύκολα από τις προστατευτικές μορφές και τους χρωματισμούς των θυμάτων τους. Ο μ. μπορεί να εμποδιστεί από τις επιδεικτικές εκδηλώσεις των λεγόμενων ερωτικών καλεσμάτων ή δολωμάτων, όπως είναι ο ζωηρός νυφικός στολισμός ορισμένων ψαριών και πτηνών, η ανταύγεια των πυγολαμπίδων ή το τραγούδι των γρύλων· αυτές οι παρατηρήσεις προϋποθέτουν στα ζώα μια οπτική θεώρηση των χρωμάτων και των μορφών, παρόμοια προς τη θεώρηση του ανθρώπινου οφθαλμού, ενώ είναι γνωστό ότι αυτή είναι συχνά πολύ διαφορετική. Ύστερα από συστηματικές μελέτες του θέματος, μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι η προστατευτική λειτουργία, που με απατηλές μορφές και χρώματα, είναι σε γενικές γραμμές αποτελεσματική, παρά το γεγονός ότι –αντίθετα προς τις παλιές επιφανειακές ερμηνείες– δεν είναι ισχυρή σε πολλές ιδιαίτερες περιπτώσεις. Παράδειγμα μιμητισμού, μία πράσινη βρομούσα των φυτών. Είδος βατράχου, στο οποίο είναι φανερή η ομοιοχρωμία με το εξωτερικό περιβάλλον (μιμητισμός).

* * *

ο

1. η μιμητικότητα

2. βιολ. βιολογικό φαινόμενο κατά το οποίο δύο ή περισσότεροι οργανισμοί, φυλογενετικά άσχετοι ή μακρινοί συγγενείς, μοιάζουν εντυπωσιακά μεταξύ τους, ομοιότητα η οποία παρέχει πλεονεκτήματα στον ένα ή και στους δύο οργανισμούς.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. αγγλ. mimetism (< μιμητής)].